Sześciofluorek siarki (SF6); medium gazowe wyłączników wysokiego napięcia

Streszczenie

Artykuł przedstawia podstawowe właściwości sześciofluorku siarki SF6, stanowiącego mediom izolacyjne i gaszące łuk wyłączników wysokiego napięcia. Bardziej szczegółowo opisuje efekt działania wyładowań elektrycznych, w szczególności wysokoenergetycznych wyładowań łukowych, na proces tworzenia produktów jego rozkładu, ich oddziaływanie na elementy konstrukcji, jak wreszcie stosowane metody ochrony.

1. Wstęp

Wprowadzenie syntetycznego gazu elektroizolacyjnego jakim jest , sześciofluorek siarki, SF6, do aparatury łączeniowej sięga okresu przedwojennego. Wtedy to, w ramach rozwoju elektryfikacji i narastających wymagań zakresie skuteczności działania urządzeń podjęto poszukiwania w zakresie doboru medium gazowego, które zastąpiłoby powietrze. Wśród zamienników jakie rozważano, szczególnie korzystne właściwości wykazał SF6. Jego właściwości elektroizolacyjne oraz zdolności gaszenia luku, wymagały jednakże uwzględnienia cech negatywnych, jakimi okazały się właściwości cieplarniane oraz – występujące w obecności wyładowań elektrycznych – agresywne chemicznie produkty rozkładu.

Charakter jak i intensywność tworzących się produktów rozkładu SF6 na okoliczność ich występowania w układach izolacyjnych stanowiły przedmiot badań czołowych ośrodków badawczych Ameryki Północnej, Europy i Japonii w latach 70 –tych i 80 –tych. Wymiana doświadczeń, na podstawie uzyskiwanych wyników badań, skupiała się na konferencjach Gaseous Dielectrics w USA, a następnie, w nawiązaniu do pracy urządzeń – w odpowiednich Komitetach CIGRE. Ich wyniki doprowadziły do rozwiązań technologicznych minimalizujących szkodliwe oddziaływanie na elementy konstrukcji, jak również – ograniczenia jego przenikania do atmosfery poprzez stosowanie szczelnych konstrukcji i zasad kontroli w warunkach eksploatacji.
Działalność badawcza w kraju, w podobnym okresie, skupiała się na śledzeniu zjawisk związanych z oddziaływaniem produktów rozkładu SF6 na elementy konstrukcji wyłączników wysokiego napięcia, oraz zasadach ich oceny w badaniach diagnostycznych. Jednocześnie, zdobywane doświadczenia eksploatacyjne sprzyjały szerszemu stosowania SF6 w aparaturze łączeniowej i ich badań.

Nowoczesne konstrukcje wyłączników na wysokie napięcia z gazem SF6, zaliczane są do rozwiązań niezawodnych, umożliwiających prawidłową pracę szacowaną na ok 50 lat, Pewność ich działania wymaga jednakże od obsługi urządzeń podstawowej wiedzy w zakresie właściwości medium gazowego, pozwalającej na jego prawidłowej ocenie w warunkach kontroli, prowadzonej w normalnych warunkach pracy urządzenia, jak również – właściwego postepowania w razie pojawienia się nieprawidłowości. Temu celowi służy przedstawiony pokrótce materiał.

2. Podstawowe właściwości SF6 jako dielektryka

W grupie związków siarki z fluorem SF6 zajmuje miejsce wyjątkowe, wszystkie bowiem 6 wartościowości siarki związanych jest z atomami fluoru tworząc regularny układ oktoedryczny. Atom siarki w tym układzie zajmuje miejsce centralne, w jednakowej odległości od atomów fluoru (rys.1.[1]).
Tego typu układ atomów w cząsteczce cechuje z punktu widzenia energetycznego wysoką trwałość, z drugiej strony – na skutek zdolności wychwytu wolnych elektronów – wyjątkowa zdolność gaszenia łuku elektrycznego, co zarówno od strony technicznej jak i technologicznej jest korzystniejsze w porównaniu do łączników, w których ośrodkiem gaszącym jest powietrze.
Do właściwości, które to sprawiają zalicza się :

• relatywnie niską temperaturę, przy której jego molekuły uzyskują dostateczną
• energię, ażeby w następstwie wzajemnych zderzeń ulec jonizacji (termojonizacji)
• w następstwie jonizacji w kanale łukowym na skutek nagłego wzrost stężenia
• elektronów swobodnych, następuje wzrost zarówno przewodnictwa elektrycznego jak i
• cieplnego, dzięki czemu średnica łuku znacznie maleje,
• zdolność szybkiego powrotu ze stanu przewodzenia do stanu dielektryka, z chwilą
• zgaszenia łuku.

Do pozostałych własności SF6, jako medium elektroizolacyjnego, zalicza się:

• wysoką wytrzymałość elektryczną, równą 89 V/m Pa przy 20°C,
• przewodnictwo cieplne jest ok. 2 – krotnie wyższe od powietrza.

Do stosowania SF6, jako medium izolacyjnego i gaszącego łuk, istotne znaczenie dla jego użytkowania posiada znajomość pozostałych, podstawowych właściwości, które stanowią przedmiot dalszego omówienia.

3. Właściwości fizyczne

W normalnej temperaturze pokojowej i przy normalnym ciśnieniu ( 20oC i 100 k Pa ) SF6 występuje w stanie gazowym. Jego gęstość, równa 6,07 kg/m3, jest ok. 5-krotnie większą od powietrza.
Niska lepkość stanowi istotną cechę; która warunkuje jego znacznie mniejszą, w porównaniu z powietrzem, szybkość rozchodzenia się dźwięku. Zdolność ta wiąże się z większą szybkością gaszenia łuku oraz – przy pełnieniu funkcji izolacji, co ma miejsce w przypadku rozdzielnic – lepszymi wskaźnikami poziomu szumów.
Przewodność cieplna, dzięki niskiej lepkości i dużej gęstości, jest od 2 do 5 -ciu razy większa od powietrza.
Temperatura krytyczna, do której istnieją obok siebie faza gazowa i ciekła, wynosi +45,54oC; powyżej tej temperatury nie jest możliwe skroplenie gazu poprzez sprężanie.
Temperatura skraplania przy normalnym ciśnieniu wynosi minus 50,8°C.
Odpowiednio, przykładowo:

• przy temperaturze minus 35°C skraplanie zachodzi pod ciśnieniem 4,5 bar,
• przy temperaturze minus 15°C – pod ciśnieniem 7 bar
• przy temperaturze plus 20oC – pod ciśnieniem 21 bar.

Spadek temperatury poniżej punktu skroplenia powoduje pojawienie się fazy ciekłej, co prowadzi do obniżenia wytrzymałości elektrycznej układu izolacyjnego. Stan taki w urządzeniach jest sygnalizowany przez czujniki gęstości gazu, które dzięki odpowiedniej kompensacji wpływu temperatury ( są wyskalowane w jednostkach ciśnienia), i bez względu na temperaturę wskazują ciśnienie nominalne. Obniżenie tego poziomu świadczy o ubytku gazy gazowej. Dopełniania gazu w urządzeniu musi być wówczas dokonywane powyżej temperatury skraplania.

4. Właściwości chemiczne

Mimo, że w skład cząsteczki SF6 wchodzi fluor, będący jednym z najbardziej aktywnych pierwiastków chemicznych, związek ten jest całkowicie obojętny chemicznie. Jego bierność chemiczna jest porównywalna z azotem oraz gazami obojętnymi typu argon czy hel.
W temperaturze pokojowej nie wchodzi w reakcje z żadnymi substancjami, z jakimi się styka.
Wykazuje trwałość cieplną do 180oC; w tym zakresie temperatury jest całkowicie kompatybilny z takimi materiałami jak: metale, szkło i żywice lane.
Powyżej 180oC wykazuje aktywność chemiczną względem metali, w szczególności cyny i ołowiu, oddziałując na metalowe elementy konstrukcji urządzenia.
Powyżej 500oC ulega rozkładowi na jony ujemne o dużej aktywności chemicznej; w temperaturze 3000oC, w obecności łuku, następuje całkowity rozkład SF6; wytworzona dysocjacja powoduje skokowy wzrost przewodnictwa elektrycznego, co skutkuje obniżeniem temperatury obszaru łukowego i zwężeniem jego średnicy, ułatwiającym gaszenie łuku.

5. Charakterystyka środowiskowa

SF6 w kontakcie z wodą nie ulega hydrolizie. Bardzo mała rozpuszczalność SF6 w wodzie sprawia, iż praktycznie nie oddziałuje na powierzchnię wody lub gleby; nie ujawnia się ponadto jego biologiczna kumulacja w cyklu pokarmowym.
SF6 nie uczestniczy w destrukcji warstwy ozonowej.
Zalicza się do związków cieplarnianych, wykazujących wysoki Globalny Potencjał Cieplarniany (GWP); z tych względów został zaliczony do „koszyka gazów cieplarnianych”, w stosunku do których, podjęte zostały odpowiednie regulacje prawne mające na celu ograniczenie emisji do atmosfery.
Zaostrzane wymagania w zakresie dopuszczalnego udziału gazów cieplarnianych w atmosferze sprawiły, że również stosowanie SF6 w nowych urządzeniach ograniczone zostało do wyłączników i rozdzielnic na wysokie napięcia. W rozdzielnicach ponadto, w przedziałach poza wyłącznikiem, zalecane jest stosowanie mieszanin SF6 z azotem.
Uwaga: Mieszaniny SF6/N2 pod względem wytrzymałości elektrycznej wykazują efekt synergizmu, który wyraża się zwiększoną wytrzymałością w porównywaniu do uzyskiwanej sumarycznie z jego składowych.

6. Działanie na organizm ludzki

Sześciofluorek siarki jest bez zapachu i smaku. Jako gaz czysty, pozbawiony zanieczyszczeń, nie jest toksyczny.
UWAGA: Pomimo, iż gaz nie jest toksyczny, nie podtrzymuje życia i pomieszczenia zamknięte, w których znajdują się urządzenia z SF6, wymagają wentylacji.

7. Mechanizm rozkładu SF6 w obecności wyładowań elektrycznych

Bezpośrednim efektem występowania wyładowania elektrycznego w SF6, bez względu na jego charakter i miejsce występowania, jest jego dysocjacja, w bezpośrednim sąsiedztwie narażenia. Jej efektem jest powstawanie jonów fluoru i siarki, charakteryzujących się niższym udziałem fluoru względem SF6 i wysoką reaktywnością. Schematycznie przebieg reakcji obrazuje poniższy wzór:
DE
SF6 –> SFx+(6 – x) F, 0 < x < 6
gdzie:
E – wielkość dostarczonej energii kinetycznej,
x – w zależności od E – przybiera wartości od 0 do 6.
W obszarze wyładowania, powstają, w ramach rekombinacji, fluorki z różnym udziałem atomów fluoru. Reagując z występującymi w gazie atomami tlenu, stanowiącymi również wynik dysocjacji występujących w gazie zanieczyszczeń tlenem i wilgocią, tworzą tlenofluorki: SOF2, SO2F2 i SOF4 oraz HF i SO2 [1,2]. Schemat ideowy zachodzącego procesu, na przykładzie wyładowania iskrowego, obrazuje rys 2. [2,3]:

Przebieg reakcji jakie zachodzą w zależności od odległości od źródła narażenia obrazuje ponadto rys. 3. [4].

Wpływ wyładowania wysokoenergetycznego, łukowego, na charakter i intensywność tworzących się produktów rozkładu SF6 stanowił przedmiot badań prowadzonych w nawiązaniu do konstrukcji wyłącznika, z uwzględnieniem wpływu materiału styków oraz elementów konstrukcji. Schemat procesu, będący owocem ostatnio prezentowanej publikacji przedstawia rys. 4 [5].
W porównaniu do wyładowania niezupełnego czy iskrowego, wyładowanie łukowe, wpływa na skład jak i ilość tworzących się związków [6, 7]. I tak:

• zwiększenie udziału jonów fluorku siarki w najbliższym otoczeniu narażenia – powoduje zwiększenie stężenia trwałych gazowych produktów rozkładu: SOF2, SOF4, SO2F2, SO2, HF; kontakt z powierzchnią dyszy prowadzi ponadto do występowania wśród powstających związków – czterofluorku węgla, CF4,
• zwiększenie ilości tworzących się produktów proszkowych; wśród nich związków: WO3, CuF2 oraz – ALF3 i FeF3, będących wynikiem reakcji z materiałami elektrod i elementami konstrukcji.

W uzupełnieniu do przedstawionych powyżej schematów reakcji rozkładu SF6, w tabeli 1, zestawiono je – z typowymi narażeniami, charakteryzującymi prace wyłączników, oraz wilgocią, występującą we wnętrzu urządzenia.

8. Efekty oddziaływania produktów rozkładu SF6 na elementy konstrukcji

8.1. Wprowadzenie

Zastosowanie sześciofluorku siarki w wyłącznikach poprzedziło podjęcie na szeroką skalę badań uwzgledniających jego stosowanie w aparaturze łączeniowej począwszy od lat 70-tych. Objęły one następujące kierunki:

• optymalnego doboru materiałów wchodzących w skład konstrukcji,
• ustaleń w zakresie dopuszczalnej emisji do atmosfery,
• doboru metod kontroli oraz zasad, opartych na nich zasad gospodarki gazowej.

Dwa pierwsze z wymienionych kierunków rozpatrzono w dalszych rozważaniach.

8.2. Oddziaływanie na strukturę powierzchni materiałów.

8.2.1. Korozyjne oddziaływanie związków gazowych, w szczególności SO2 i HF [7]:

W gazie suchym:

• na powierzchni styków objawy korozji ograniczają się do lekkiego odbarwienia jej powierzchni, nie występują przy tym znaczące zmiany rezystancji.
• na powierzchni aluminium dopiero długotrwałe oddziaływanie fluorków powoduje tworzenie osadów o właściwościach pasywujących, tj. chroniących powierzchnię materiału przed dalszą erozją,
• na powierzchni miedzi i jej stopów – tworzą się lokalne wżery;

Obecność wilgoci w gazie – intensyfikuje działanie korozyjne, w szczególności, na powierzchni miedzi lub jej stopów.
Brak odporności na działanie korozyjne wykazuje cynk i cyna.

8.2.2. Produkty proszkowe [7,8]:

• W gazie suchym produkty proszkowe tworzą cienką warstwę białego osadu fluorków metali który pokrywa dno i ściany obudowy, który nie wywiera znaczącego wpływu na wytrzymałość elektryczną układu izolacyjnego.
• Ilość tworzących się osadów wzrasta z liczbą łączeń i wielkością wyłączanego prądu. Z tego względu, aby ograniczyć oddziaływanie produktów proszkowych na konstrukcję, stosuje się dla ich gromadzenia, odpowiednie „pułapki”.
• Obecność wilgoci w gazie sprawia, że wynikiem zachodzących reakcji, jest powstawanie form uwodnionych, lepkich, przylegających do podłoża i wykazujących właściwości zarówno korozyjne jak i toksyczne. Często przyczyną tego procesu jest kontakt z otaczająca atmosferą.

8.3. Powstawanie warstw przewodzących:

Oddziaływanie produktów rozkładu SF6 na izolatory, stanowiące kompozyty żywiczne, w skład których wchodzą napełniacze – dwutlenek krzemu SiO2 bądź tlenek aluminium Al2O3. powoduje tworzenie na ich powierzchni warstw przewodzących.
Izolatory żywiczne z napełniaczem krzemowym, SiO2, charakteryzują się szczególnie dużą wrażliwością na działanie związków fluoru, w szczególności, HF.
Izolatory żywiczne z napełniaczem Al2O3, wykazują podatność na działanie związków fluoru znacznie mniejszą; odpowiednio – prawdopodobieństwo tworzenia warstw przewodzących jest wydatnie obniżone.
Formowanie warstw przewodzących wywiera decydujący wpływ na wartość rezystywności powierzchniowej izolatorów i prawdopodobieństwa tworzenia ścieżek przewodzących.
Zmiany rezystancji powodują :
a) kondensacja pary wodnej,
b) osad przewodzących cząstek stałych,
c) tworzenie warstwy przewodzącej wskutek korozyjnego naruszenia powierzchni materiału.
Przykład wpływu obu typów wypełniaczy oraz kondensacji pary wodnej na powierzchni kompozytu na rezystywność powierzchniową przedstawia rys. 5. [9].

Podobny przebieg zmian rezystywności został wykazany w pomiarach przeprowadzonych w latach późniejszych [12]..
Pojawienie się wody na powierzchni izolatora może powodować obniżenie powierzchniowej wytrzymałości elektrycznej. Obniżenie to pogłębia się jeśli przewodność elektryczna wykroplonej wody wzrośnie na skutek rozpuszczenia w niej produktów rozkładu SF6. W polu elektrycznym kropla wody (roztworu) ulega deformacji, wydłużając się wzdłuż linii pola elektrycznego i wprowadzając zakłócenie w rozkładzie pola elektrycznego.
Należy mieć na uwadze, że poziom pary wodnej, w nowo zainstalowanym wyłączniku ulega zazwyczaj, znacznemu zwiększeniu na skutek dyfuzji wilgoci zaadsorbowanej na wewnętrznej powierzchni obudowy oraz w tworzywie i ustala się w ciągu pierwszych 3-6 miesięcy.

9. Sorbenty i ich rola w konstrukcji wyłącznika

Ograniczenie niekorzystnego działania produktów rozkładu SF6 na elementy konstrukcji wyłącznika umożliwia stosowanie sorbentów.
Wśród sorbentów, szeroko stosowanych w różnych dziedzinach gospodarki, w elektrotechnice stosuje się 2 ich typy: naturalny, stanowiący tlenek aluminium, AL2O3 i znany pod nazwą Alumina (lub alumina) i syntetyczny, stanowiący produkt syntetyczny, sito molekularne 13X, o składzie cząsteczkowym: N2O.AL2O3 2,5SiO2, n.H2O, obu przypadkach – pod postacią granulek dobieranych, w zależności od zastosowania, pod względem wymiarów i kształtu [13]
Sorbenty ogólnie , tworzą tetraedryczne formy krystaliczne, w których rozmiary i kształt występujących w nich porów decyduje, które cząsteczki mogą wejść do przestrzeni wewnątrz kryształu a które muszą pozostać na zewnątrz. Sorbenty cząsteczkowe, do których zalicza się sita molekularne 13X, działają podobnie jak sita mechaniczne, stąd też ich nazwa.
W porównaniu do sorbentów naturalnych, sita molekularne 13X cechuje:

• selektywność związana z polarnością cząsteczek, powodująca łatwiejszą adsorpcję związków o większej polarności, np.: H2O,
• wyższą odporność termiczną, sięgającą 600oC, do której nie wykazuje zmian sorpcyjnych,
• w warunkach regeneracji możliwość wielokrotnej regeneracji, również – bez zmian właściwości sorpcyjnych.

Różnice jakie cechują oba, wymienione powyżej sorbenty w działaniu względem SF6 i produktów jego rozkładu i wody obrazuje tabela 2. [14]:

W stosunku do wszystkich, istotnych dla pracy urządzenia, związków, zdecydowanie korzystniejsze jest sito molekularne 13X.
W praktyce, sorbent 13X umożliwia usuwanie, w warunkach pracy wyłącznika trwałych produktów rozkładu SF6, w szczególności SOF2 i SO2, dominujących w obecności wyładowań łukowych o dużej energii (patrz tabela 1) oraz wilgoci.
Sorbent nie eliminuje z układu:

• CF4; obserwacja przyrostów jego stężenia służy ocenie stopnia zużycia dyszy,
• produktów proszkowych.

W miarę upływu lat pracy aparatu, zdolność absorpcyjna sorbentu może ulec spowolnieniu; zmniejszenie skuteczności jego działania wykazują kontrolne badania gazu. Wymagana w takich przypadkach wymiana dokonywana jest zazwyczaj wspólnie z wymianą zużytych styków

10. Skutki występowania wyładowań niskoenergetycznych

Wyładowania niezupełne o niewielkiej intensywności (WNZ, przeskoki) występujące w pobliżu izolatora, jak również długotrwałe działanie produktów rozkładu SF6, w tym głównie HF, mogą powodować naruszenie struktury powierzchniowej izolatora.
Przykładowo; działanie wyładowania iskrowego w gazie SF6, na kompozyt żywicy epoksydowej z wypełniaczem aluminiowy, AL2O3 (rys. 6. [14]).

Efektem reakcji, jaka zachodzi w bezpośrednim sąsiedztwie narażenia, jesttworzenie fluorku glinu, ALF3, w formie proszku W centrum narażenia staje się widoczne naruszenie struktury powierzchni kompozytu
Inny przykład (rys. 7. i 8 .[15]). Działanie wyładowania niezupełnego, WNZ, na powierzchnię kompozytu: żywicy epoksydowej, Bisfenol, z wypełniaczem typu Alumina. rozpatrzono uwzględniając dwojakiego rodzaju działania, w nieobecności i obecności strimerów prowadzących do przebicia.

11. Ustalenia w zakresie dopuszczalnej emisji SF6 do atmosfery

W 1997r, na III Konferencji Krajów, Sygnatariuszy Konwencji ONZ, w której uczestniczyła również Polska, dotyczącej zmian klimatycznych, SF6 włączono do „koszyka” gazów których emisja do atmosfery wymaga ograniczenia. Jego gospodarka objęta została Rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady Europy, wydanym 17 maja 2006r, w sprawie niektórych fluorowych gazów cieplarnianych, odpowiednio – wymagania związane z jego wykorzystaniem ujęto w obowiązujących obecnie normach: PN-EN 60376 z 2007r, [16] oraz PN-EN 60 480 [17].
Emisja SF6 z urządzeń wymaga ewidencjonowania, zgodnie z wytycznymi Międzyrządowego Zespołu ds. Zmian Klimatu.

12. Właściwości toksyczne produktów rozkładu SF6

Większość produktów rozkładu SF6 wykazuje własności toksyczne. .Graniczne wartości stężeń, (dopuszczalnych dla zdrowia ludzkiego), oraz zdolność wyczuwania ich obecności w otaczającej atmosferze przedstawia tabela 2.
Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli powonienie ludzkie stanowi czuły detektor, umożliwiający wykrywanie obecności toksycznych produktów rozkładu SF6 w otaczającej atmosferze na poziomie wartości progowych. w szczególności dotyczy to wyłączników instalowanych w obiektach zamkniętych.
Zasady postępowania na okoliczność kontaktu z produktami rozkładu SF6 zawierają odpowiednie instrukcje, jakimi powinna dysponować każda stacja.

13. Literatura

[1] Solvay Fluor und Derivate, Solvay
[2] Guy D. Griffin, I. Sauers, K. Kurka, C. E. Easterly „Spark Decomposition of SF6: Chemical and Biological Studies”, „IEEE Transactions on Power Delivery”, Vol. 4, No.3, July 1989.
[3] I. Sauers L, G. Christophorou, and S. M. Spyrou, „Negative ion formation in SF6 spark by-products”, Gaseous Dielectrics IV, Edited by Christophorou and O. Pice, PergamonPress,1984.
[4] R. J. Van Brunt, T. Herron, and C. Fenimore, „Corona Induced Decomposition of Dielectrics Gases”, Gaseous Dielectrics V, Edited by Loucas Christophorou, Pegamon Press. pp. 163, 1987.
[5] Praca zbiorowa, „SF6 Analysis for AIS, GIS and MTS”, CIGRE, ELEKTRA”, WG B3.25, 2014.
[6] Claude Boudene, Jean-Luis Cluet, Gerard Keib, Gerard Wind „Identification and Study of Some Properties of Compounds Resulting from the Decomposition of SF6 under the Effect of Electrical arcing in Circuit-breakers”, RGE – Numero Special – Juin 1974
[7] H. Latour – Słowikowska, J. Lampe and J. Słowikowski, „On Reactions Occurring in the Gaseous Phase in Decomposed SF6”, Gaseous Dielectric IV, Edited by Loucas G Christophorou and Marschall O. Pace, Pergamon Press 1984
[8] J. Lampe, H. Latour-Słowikowska and J. Słowikowski „Study on Metal Fluoride Products, formation Caused by the Electric Arc in SF6”, Gaseous Dielectric III, Pergamon Press, 1982.
[9] H. Latour-Słowikowska, M. Czaplicka, J. Lampe, J. Słowikowska „Some Remarks on the Application of Equivalent Atmospheres in Investigation of Material Resistance to the Arced SF6”, CIGRE /15-03/ Latour-Słowikowska -01/ 1987
[10] J. Jarmuła, Doctors Thesis, Instytut Electrotechniki, Wrocław, 1977.
[11] S. Tominaga, H. Kuwahara, K .Hirooka, „Ieee Trans. On Power App. Syst., vol. PAS-98 nr. 6. Pp. 2107-2114, 1978.
[12] J. M. Braun, F. Y. Chu and R. Seethapathy, „Characterization of GIS Spacers Exposed to SF6 Decomposition Products”, IEEE Trans. on Electr. Insul., EI – 22, No.2, April, 1987.
[13] „Sorbenty cząsteczkowe”, Wrocławskie Zakłady Sodowe, 1974
[14] M. Piemontesi, L. Niemeyer, „Sorption of SF6 and SF6 decomposition products by activated alumina and molecular sieve 13X”, Conf. Record of the 1996 Intern. Symp. on Electr. Insul., Montreal, 1996.
[15] Helena Słowikowska, Tadeusz Łas, Jerzy Słowikowski, „The Influence of Accelerated Partial Discharges Tests in SF6 Atmosphere on Effects at the Surface of Epoxy composite”, VIII Gaseous Dielectrics, Edited by Loucas Christophorou and JamesK. Olthoff, Kluver Academic/Plenum Publishers, 1998.
[16] PN-EN 60376 z 2007r, „Wymagania dotyczące technicznego sześciofluorku siarki, (SF6), stosowanego w urządzeniach elektrycznych”.
[17] EN 60480, December 2004, „Guidelines for the checking and treatment of sulphur Hexafluoride (SF6) taken from electrical equipment and specification for the its re-use”.

Dr. inż. Helena Słowikowska
KT „Materiały Elektroizolacyjne” PKN

Uwaga: A. Słowikowska do roku 1990 stosowała podwójne nazwisko – Łatour-Słowikowska