Rozwój systemów zarządzania energią w budynku dla inteligentnych sieci

 

W artykule nakreślono wybrane zagadnienia z obszaru systemów zarządzania energią w budynku. Przedstawiono aktualną sytuację energetyczną na świecie oraz wynikające z tej sytuacji wymagania w zakresie rozwoju inteligentnych sieci. Wskazano na możliwości wynikające z wdrożenia inteligentnych liczników u odbiorców indywidualnych oraz adaptacji systemów zarządzania budynkiem. Wszystkie powyższe czynności mają za zadanie uaktywnić użytkowników indywidualnych na rynku energii.

Abstract

This paper prestens a selected topics in the area of energy management systems in the building. Paper shows the current energy situation in the world and due to this situation, the requirements for the development of smart grids. It pointed to the opportunities arising from the implementation of smart meters at individual consumers and adaptation of building management systems. All these steps are intended to activate a individual users on the energy market.

1. WSTĘP

W związku z gwałtownym rozwojem przemysłu oraz technologii, strategicznym zagadnieniem staje się produkcja oraz konsumpcja energii elektrycznej. Powolne wyczerpywanie się nieodnawialnych źródeł, z których produkowana jest energia elektryczna, zmusza ludzkość do poszukiwania źródeł alternatywnych. Zastąpienie obecnych paliw (ropy naftowej, gazu czy węgla) wydaje się być problemem trudnym do rozwiązania, a jego rozwikłanie odległe w czasie. Podstawowym rozwiązaniem tego problemu jest wprowadzenie zrównoważonej polityki energetycznej, by odsunąć w czasie groźbę kryzysu energetycznego. Jednym z głównych narzędzi prowadzenia zrównoważonej polityki energetycznej jest poprawa efektywności energetycznej na każdym etapie eksploatacji energii, począwszy od jej produkcji poprzez przesył, dystrybucję, a kończąc na wykorzystaniu. Sposobem na realizację powyższych celów jest m.in. wdrożenie systemów zarządzania budynkiem.

2. SYTUACJA ENERGETYCZNA NA ŚWIECIE

Według danych z roku 2009, liczebność populacji ludzkiej wynosi w przybliżeniu 6,75 mld. Na ziemi z roku na rok przybywa około 80 mln ludzi, a styl życia obecnie obraca się głównie wokół konsumpcji energii. Bez niej niemożliwe jest zaspokajanie podstawowych potrzeb takich jak „bezpieczne schronienie, ciepło, produkcja i dostawa żywności i wody, transport, wytwarzanie i dystrybucja wyrobów przemysłowych, edukacja, nauka, kultura
i rozrywka” [1]. Człowiek w celu wyprodukowania tej energii wykorzystuje źródła energii pierwotnej. Zgodnie z danymi przedstawionymi na rys. 1, energia pozyskiwana bezpośrednio z naturalnych zasobów nieodnawialnych to ponad 90% ogólnej produkcji całkowitej energii na świecie.  Największy, aż 33% udział wykorzystania przypada na ropę naftową. Natomiast odnawialne źródła energii to zaledwie 10% produkcji energii na świecie, z czego aż 7% to hydroenergia. W drugiej połowie XX wieku nastąpiło przyspieszone zużywanie nieodnawialnych źródeł energii, które jest spowodowane szybkim wzrostem zapotrzebowania na każdą formę energii, w tym energię elektryczną. Faktem jest, że zasoby ziemskich kopalin, które są dotychczasowymi źródłami energii pierwotnej, są wyczerpywane. Eksplozja demograficzna oraz gwałtowny rozwój przemysłu znacznie przyspieszyły zapotrzebowanie na energię, co wpływa na równie szybkie zużywanie ropy naftowej, węgla, gazu oraz uranu, których pozyskiwanie staje się coraz droższe.

Rys. 1. Udział poszczególnych źródeł energii pierwotnej w światowej produkcji energii (2015 r.) [2]

Rezerwy energii pierwotnej [3] w przeciągu 35 lat zwiększyły się o około 175%, lecz zapotrzebowanie wzrosło o ponad 220%. Rezerwy i zasoby energii pierwotnej, przy obecnym zużyciu surowców, powinny wystarczyć na: ropa naftowa około 50 lat, gaz ziemny około 90 lat, a węgiel na około 425 lat. Komplementarnym rozwiązaniem problemu kryzysu energetycznego zdaje się być wprowadzenie zrównoważonej polityki energetycznej [4]. Rozwój odnawialnych technologii wytwarzania i przetwarzania energii oraz poprawy efektywności energetycznej zmniejszy intensywność eksploatacji kopalnych surowców energetycznych.

3. ZRÓWNOWAŻONA POLITYKA ENERGETYCZNA

Podstawowym elementem zrównoważonej polityki energetycznej są działania, które mają za zadanie poprawę efektywności energetycznej na każdym etapie eksploatacji energii, począwszy od produkcji poprzez jej przesył, dystrybucję, a kończąc na wykorzystaniu. Pod pojęciem poprawy efektywności energetycznej, zgodnie z Dyrektywą 2012/27/UE w sprawie efektywności energetycznej, rozumiemy zwiększenie efektywności końcowego wykorzystania energii dzięki zmianom technologicznym, gospodarczym lub zmianom zachowań. O poprawie efektywności energetycznej mówi się w przypadkach bezpośredniego zmniejszenia zużycia energii przy utrzymaniu tej samej wielkości efektu użytkowego lub podczas zwiększenia efektu użytkowego przy tej samej ilości zużytej energii. Obszary od których rozpoczynają się działania na rzecz poprawy efektywności energetycznej to wzrost świadomości użytkowników z obszaru użytkowania energii z ukierunkowaniem na potencjalne możliwości wsparcia działań energooszczędnych, np. systemy zarządzania budynkami (BMS). Zaangażowanie odbiorców i ich aktywny udział w rynku energii jest kluczem do pełnego wdrożenia inteligentnej infrastruktury energetycznej, która będzie podwaliną dla funkcjonowania inteligentnych miast (rys. 2.)

Zapotrzebowanie na energię możemy ograniczyć poprzez wprowadzanie nowoczesnych technologii energooszczędnych (izolacja termiczna budynku, systemy automatyki budynkowej, energooszczędne źródła światła oraz urządzenia AGD) [5, 6]. Plan działań do przejścia na gospodarkę niskoemisyjną do 2050 roku wymusi w Polsce wzrost efektywności energetycznej w dziedzinie transportu, przemysłu i mieszkalnictwa [7]. Poprawa efektywności energetycznej przyczynia się zatem do ograniczenia zużycia energii
i obniżenia kosztów eksploatacji budynków. Efektywność energetyczna jest jednym z filarów zrównoważonej polityki energetycznej.

Drugim ważnym aspektem zrównoważonej polityki energetycznej jest wykorzystywanie odnawialnych źródeł energii. Głównymi zaletami wykorzystywania tych źródeł jest mniejsze wykorzystywanie paliw kopalnych, ograniczenie zanieczyszczeń i gazów cieplarnianych oraz zwiększenie bezpieczeństwa państwa poprzez zmniejszenie poziomu importu energii z zagranicy. Ściśle z pojęciem odnawialnych źródeł energii związane jest pojęcie energetyki rozproszonej. Cechami energetyki rozproszonej jest dość dowolna lokalizacja źródeł energii współpracujących z siecią dystrybucyjną lub bezpośrednio z jego odbiorcą. Zakres mocy wytwarzanych przez źródła jest stosunkowo niewielki (nie więcej nić 150 MW). Ponadto energia wytwarzana przez wybrane źródła energii odnawialnej  jest ściśle uzależniona od warunków atmosferycznych (słońce, wiatr, woda), przez co dostępność generowanej przez źródła mocy ma charakter stochastyczny. Takie rozproszenie i ciągła zmienność otrzymywanej energii wymagają ścisłej integracji rozproszonych źródeł oraz zwiększenia efektywności jej wykorzystywania [8-10]. Aby ta integracja była możliwa, konieczna jest zmiana sposobu zarządzania siecią dystrybucyjną oraz wprowadzenie urządzeń pomiarowych i komunikacyjnych. Nowoczesne rozwiązania technologiczne, pozwalające na realizację powyżej opisanych zadań, należą do grupy działań tworzących inteligentne sieci elektroenergetyczne.

4. INTELIGENTNA SIEĆ ELEKTROENERGETYCZNA

Inteligentna sieć elektroenergetyczna (ang. Smart Grid) to „sieć harmonijnie integrująca zachowania i działania wszystkich przyłączonych do niej uczestników procesów generacji, transmisji, dystrybucji i użytkowania, w celu zapewnienia zrównoważonego, ekonomicznego i niezawodnego zasilania” [11]. Koncepcję inteligentnej sieci elektroenergetycznej przedstawia rys. 3.

Nadrzędnym elementem inteligentnej sieci elektroenergetycznej jest system zarządzania energią. Oparty jest on na zaawansowanym systemie pomiarowym, połączonym z systemem teleinformatycznym [12]. Kluczowym elementem systemu kontroli i sterownia są rozproszone systemy pomiarowe noszące nazwę Smart Meter [13]. Smart Meter to inteligentne liczniki energii, potencjalnie zainstalowane w każdym domu, posiadające dwukierunkową możliwość przesyłania danych (pomiędzy dostawcą a odbiorcą energii). Taka infrastruktura pozwoliłaby na integrację rozproszonych źródeł energii oraz na poprawę efektywności wykorzystania tych źródeł, które, jak wiadomo, produkują zmienną i ograniczoną ilość energii [14]. Dom, który korzysta z odnawialnych źródeł energii (OZE), takich jak np. panele fotowoltaiczne czy turbiny wiatrowe i jest podłączony do sieci elektroenergetycznej, może nie tylko pobierać energię z sieci, gdy produkcja z OZE jest niewystarczająca, ale może również przekazywać nadmiar wytworzonej energii, przez co staje się jej dostawcą. Dwukierunkowy przesył informacji pomiędzy dostawcą a odbiorcą, dzięki inteligentnym licznikom, daje możliwość kontroli i sterowania produkcją energii elektrycznej. Na podstawie informacji z liczników, producent energii mógłby prognozować zapotrzebowanie na energię elektryczną i na tej podstawie ustalać harmonogramy generacji tej energii. Z drugiej strony, dostawca może również wpływać na  zużycie energii elektrycznej poprzez dynamiczną zmianę cen energii [15]. Gdy następuje znaczny wzrost energii produkowanej przez źródła odnawialne (słoneczne bądź wietrzne dni), system może zachęcać do wykorzystywania energii poprzez znaczną obniżkę jej ceny. Sytuacja może działać również w drugą stronę. Gdy następuje znaczne obciążenie sieci i ryzyko niedoboru mocy, wtedy system znacznie podnosi cenę energii, zachęcając odbiorców do jej większego oszczędzania. Takie kształtowanie kosztów energii jest realizowane poprzez programy zarządzania stroną popytową (ang. Demand Side Management) [16].

5. INTELIGENTNY LICZNIK

Inteligentny licznik jest elementem zaawansowanej infrastruktury pomiarowej (Advanced Metering Infrastructure – AMI), posiada on przede wszystkim układ pomiarowy, służący do pomiaru zużycia energii. Wyróżnia go jednak fakt, że rejestruje on nie tylko całkowite zużycie energii, ale wartości zużytej energii i poboru mocy w określonych interwałach czasowych (najczęściej 15 min.). Dzięki temu możliwe jest uzyskanie szczegółowych profili zapotrzebowania na moc przez odbiorcę. Licznik umożliwia w czasie rzeczywistym przesył informacji od sprzedawcy energii do indywidualnego odbiorcy lub grupy odbiorców. Tą informacją może być aktualna cena za energię elektryczną. Obecnie, w większości krajów, rynek energii elektrycznej jest rynkiem regulowanym i dla odbiorców indywidualnych dostępne są taryfy, w których występuje jedna stawka za energię elektryczną lub ewentualnie dwie, z uwzględnieniem stałych stref szczytowych i pozaszczytowych. Sytuacja ta jednak wymaga zmiany, ponieważ ceny za energię elektryczną na rynkach hurtowych podlegają dynamicznym zmianom, zwłaszcza w wyniku wzrostu udziału źródeł odnawialnych w systemie elektroenergetycznym. Inteligentne liczniki pozwolą na dynamiczne i zróżnicowane w czasie zmiany cen energii dla odbiorców końcowych uzależnione od aktualnych cen hurtowych energii elektrycznej na rynkach energii [17, 18] .

W literaturze [19-22] wykazane zostało, że najbardziej skutecznymi informacjami
i najbardziej pożądanymi przez użytkowników są informacje na temat kosztów zużycia energii; kosztów odniesionych do jednego dnia, miesiąca, roku. Shekara i inni [21] wskazują na elementy, które inteligentny licznik powinien uwzględniać:

• aktualne zużycie (kWh),
• aktualne koszty zużycia energii wyrażone w (EUR/kWh lub EUR/dzień),
• narastająco dzienne koszty,
• zużycie energii w ostatnim dniu, tygodniu, miesiącu, kwartale.

Interesującą propozycją jest aby użytkownik mógł indywidualnie w liczniku nastawić maksymalne dzienne zużycie energii (jej koszty), po przekroczeniu których sygnalizowany byłby alarm [23].

6. ZARZĄDZANIE STRONĄ POPYTOWĄ

Zarządzanie czy też sterowanie popytem (ang. Demand Side Management – DSM) polega na identyfikowaniu, ocenie i wykorzystaniu źródeł (zasobów) po stronie popytu na energię elektryczną przez jej końcowych użytkowników [24]. Inaczej mówiąc, zarządzanie popytem ma na celu zachęcenie konsumentów do zużywania mniejszej ilości energii podczas wzmożonego zapotrzebowania w godzinach szczytu oraz zachęcenie odbiorców do wykorzystywania energii w godzinach poza szczytem obciążenia. Sterowanie popytem ogranicza negatywne skutki nierównomiernego i niejednokrotnie nadmiernego popytu na energię elektryczną, a jako jego główne cele należy zaliczyć [24]:

• redukcję maksymalnych obciążeń szczytowych,
• przesunięcie obciążeń pomiędzy różnymi porami dnia,
• dopasowanie obciążenia do aktualnych warunków pracy systemu elektroenergetycznego.

Pojęcie zarządzania popytem na energię elektryczną jest ściśle powiązane z terminem reakcji strony popytowej (ang. Demand Side Response) [25]. DSR jest dobrowolnym działaniem odbiorcy, pod wpływem zachęty cenowej bądź innych bodźców, które ma za zadanie zmienić wielkość zapotrzebowania na energię elektryczną. Dzięki tym reakcjom system, przy współpracy z użytkownikiem, może kształtować krzywą obciążenia oraz wspomagać efektywne i oszczędne wykorzystywanie energii. DSR jest realizowany poprzez programy bodźcowe (ang. Incentive-Based Programs) lub programy cenowe (ang. Price-Based Programs) [24].

Wspólna i szybka reakcja konsumentów na zmiany stawki cenowej może przynieść utrzymanie niskiej ceny za energię elektryczną. Taką sytuację przedstawia krzywa popytu P2 na rys. 4. Dla niskiego zapotrzebowania na energię (Q1) jej cena wynosi C2. W przypadku gdy, mimo wzrostu ceny, zapotrzebowanie na energię nie spada, wtedy wszyscy użytkownicy są zmuszeni płacić więcej (C1). Na podstawie analizy wykresu (rys. 4) można jednoznacznie stwierdzić, że wprowadzenie taryfy czasu rzeczywistego ma na celu zachęcenie odbiorców do zmiany zachowań w zakresie użytkowania energii elektrycznej.

Na rys. 5. przedstawione jest porównanie cenowych i bodźcowych programów zarządzania popytem.

Korzyści płynące z implementacji mechanizmu DSM to przede wszystkim znaczna poprawa niezawodności systemu elektroenergetycznego, co niesie za sobą poprawę bezpieczeństwa. Operator ma możliwość zarządzania przepustowością sieci przesyłowych, przez co ogranicza kosztowną generację dużej ilości energii w godzinach wzmożonego zapotrzebowania. DSM umożliwia wydajniejszą pracę sieci i może umożliwić odroczenie poważnych i kosztownych modernizacji [27]. Korzyści płynące dla odbiorców to przede wszystkim oszczędności finansowe oraz poprawa świadomości na temat zarządzania i dystrybucji energii elektrycznej. Świadomość odbiorcy to podstawowy czynnik poprawy efektywności energetycznej gospodarstw komunalnych [6].

7. SYSTEM ZARZĄDZANIA BUDYNKIEM

Rozwijane budownictwo energooszczędne i pasywne jest możliwe jedynie przy wykorzystaniu nowoczesnych systemów zarządzania budynkiem (BMS). Systemy zarządzania budynkiem tworzą popularnie nazywane „inteligentne instalacje”. Sieć urządzeń kontrolno-pomiarowych oraz wykonawczych tworzy system automatyki budynkowej, który reaguje w sposób określony przez projektanta. Zatem jest to inteligencja pozorna, zależna od doświadczenia i wyobraźni projektantów. Systemy zarządzania budynkiem rozwijane i oceniane są w trzech najważniejszych kategoriach: komfortu, bezpieczeństwa oraz efektywności energetycznej.

Główne zasoby w obrębie obiektu to energia elektryczna i cieplna. Oprócz tych zasobów należy wymienić takie jak: ciepła woda użytkowa, zimna woda użytkowa, powietrze o odpowiednich parametrach, bezpieczeństwo obiektu, bezpieczeństwo użytkowników, dostęp do pomieszczeń, informacja, łącza danych, przestrzeń użytkowa obiektu. Należy zwrócić uwagę jak dużą różnorodnością charakteryzują się zasoby obiektowe. Można powiedzieć, że wszystko co podlega reglamentacji i pociąga za sobą nakłady w obrębie obiektu można nazwać zasobem obiektowym. Ze względu na wysokie koszty eksploatacji obiektów, coraz większą wagę inwestorzy a także użytkownicy przywiązują do energooszczędnych i niezawodnych systemów obsługujących obiekty. Przez wiele lat koncentrowano się na obniżaniu nakładów inwestycyjnych na obiektach, czyli na budowaniu tanim kosztem. Z czasem jednak okazało się, że nakłady na budowę stanowią tylko znikomą część całkowitych kosztów związanych z cyklem życia obiektu. Okazało się, że koszty eksploatacji obiektu mogą stanowić do 70 % kosztów cyklu życia obiektu. W budynkach mieszkalnych koszty oświetlenia stanowią kilka procent wszystkich kosztów eksploatacyjnych. Z danych statystycznych [27] wynika, że na oświetlenie jednego gospodarstwa domowego w 1999 r. zużyto dziennie, miesięcznie i rocznie odpowiednio 3,66 kWh, 110 kWh i 1336 kWh energii. Porównując skuteczność świetlną żarówki (10–15 lm/W) i świetlówki kompaktowej (60–75 lm/W) istnieje potencjalna możliwość oszczędności około 70% energii wynikająca z zamiany tradycyjnych żarówek na świetlówki kompaktowe. Teoretycznie, zużycie energii jednego gospodarstwa spadłoby o około 935 kWh. Co w skali Polski, przy blisko 15 milionach gospodarstw, pozwoliłoby na oszczędności około 14 TWh energii. Powyższe dane są uśrednione, należy zatem podkreślić sprawę różnorodności budynków i zastosowanych w nich technologii oświetlenia oraz fakt, że w większości nowo budowanych obiektach implementowane są już energooszczędne instalacje oświetleniowe.

Zagospodarowana powierzchnia użytkowa nie jest wykorzystywana jednocześnie przez użytkowników obiektu. Część powierzchni wykorzystywana jest w dzień, część w nocy. Niektóre pomieszczenia takie jak toalety, łazienki używane są krótko, okresowo, ale cyklicznie w ciągu doby. Dzięki dysponowaniu zaawansowanymi rozwiązaniami w zakresie dystrybucji zasobów można ograniczać ich zużycie w poszczególnych strefach/pomieszczeniach w czasie, kiedy nie są one użytkowane. Współczynnik jednoczesności wykorzystania powierzchni pozwala oszacować całkowite zużycie zasobów na całą powierzchnię budynku. Oczywiście należy wziąć pod uwagę skalę i częstość występowania wartości szczytowych zużycia zasobów i omówić tę kwestię z przyszłymi użytkownikami lub projektantem obiektu. Oprócz tego współczynnika ważny jest dynamiczny (zmieniający się w czasie) rozkład dobowego zapotrzebowania na zasoby
w poszczególnych pomieszczeniach, który pomaga nam wyznaczyć średnie i chwilowe wartości współczynnika wykorzystania powierzchni. Mając to na uwadze, należy szukać rozwiązań, które pomogą ponosić optymalne koszty utrzymywania obiektów. Takimi rozwiązaniami są nie wątpliwie systemy HMS/BMS.

8. PODSUMOWANIE

W świetle wzrastającego zapotrzebowania na energię, w najbardziej energochłonnych obszarach poszukuje się rozwiązań o wysokiej sprawności. Dzięki programom zarządzania stroną popytową (DSM) możliwe jest sprawowanie kontroli oraz sterowanie zasobami sieci energetycznej. Ze względu na stochastyczny charakter zachowań ludzkich układami wspierającymi oszczędność energii u odbiorców komunalnych mogą być systemy zarządzania budynkiem. Należy mocno podkreślić, że oszczędność energii nie wiąże się z jakimkolwiek wyrzeczeniem. Wręcz przeciwnie użytkownicy otrzymują dodatkowo poprawę bezpieczeństwa oraz komfort użytkowania budynku. Dynamiczny rozwój systemów HMS/BMS oraz polityka proekologiczna UE skłaniają do działań mających na celu ich promocję.

Borkowski Piotr, Pawłowski Marek, Badowski Wiktor
Politechnika Łódzka, Katedra Aparatów Elektrycznych
Stefanowskiego 18/22; 90-924 Łódź

LITERATURA

[1]. Bartosik M: Globalny kryzys energetyczny – mit czy rzeczywistość?. Przegląd Elektrotechniczny, Nr 2/2008, ss. 15-24.

[2]. Statistical review of Word energy 2015 www.bp.com/statisticalreview [odczyt z dn. 2016-04-08]

[3]. Soliński J., Gawlik L.: Rys historyczny, rozwój i stan obecny światowego i polskiego sektora energii. Energetyka 3-4/2012, ss. 142-149.

[4]. Grycan W., Wnukowska B., Wróblewski Z.: Modelowanie uwarunkowań zużycia energii elektrycznej regionu. Przegląd elektrotechniczny, R. 90 NR 2/2014, ss. 230-233.

[5]. Borowik L., Kurkowski M.: Systemy kontroli zużycia energii w instalacjach oświetleniowych. Rynek Energii nr 2/2013, ss. 91-96.

[6]. Borkowski P., Pawłowski M.: Potencjał oszczędności energii elektrycznej u odbiorcy komunalnego. Rynek Energii nr 1(98)/2012, ss.101-106.

[7]. Mirowski T., Kamiński J., Szurlej A.: Analiza potencjału efektywności energetycznej w sektorze mieszkalnictwa w perspektywie do 2030 roku. Rynek Energii, nr 6/2013, ss. 57-62.

[8]. Pawłowski M., Borkowski P.: Electric Energy Management System in a Building with Energy Storage. Przegląd Elektrotechniczny  Vol. 2012, Nr 12b, ss. 272-274.

[9]. Finn P.,  Fitzpatrick C., Connolly D., Leahy M., Relihan L.: Facilitation of renewable electricity using price based appliance control In Ireland’s electricity market. Energy 36 (2011) ss. 2952-2960.

[10].     Pawłowski M., Borkowski P.: Electrical Energy Management System in Double Unpredictability Objects. Przegląd Elektrotechniczny, Nr 9/2014, ss. 191-196.

[11].     Firlit A.: Rozproszone systemy monitorowania wskaźników jakości energii elektrycznej. http://jee.agh.edu.pl/wyklady/systemy_monitorowania_JEE.pdf [odczyt z dn. 2014-01-29]

[12].     Pudełko M., Skomudek W.: Zastosowanie otwartych technologii informatycznych do budowy aplikacyjnej infrastruktury Smart Grids. Przegląd elektrotechniczny, R. 90 NR 3/2014, ss. 68-74.

[13].     Akselrad D., Petcu V., Römer B., Schmid A., Bytschkow D., Engelken M.: Making Home Energy Usage Transparent for Households using Smart Meters. 2011 IEEE International Conference on Consumer Electronics – Berlin (ICCE-Berlin), ss. 150-153.

[14].     Paska J., Pawlak K., Surma T.: Systemy wsparcia jako istotny element optymalizacji wpływu nowych, „ekologicznych” źródeł energii elektrycznej na system elektroenergetyczny. Rynek Energii, nr 2/2013, ss. 48-53.

[15].     Faruqui A., Sergici S., Akaba L.: The Impact of Dynamic Pricing on Residential and Small Commercial and Industrial Usage: New Experimental Evidence from Connecticut. The Energy Journal, Vol. 35, No. 1. IAEE 2014, ss. 137-160

[16].     Palensky P., Dietmar D.: Demand Side Management: Demand Response, Intelligent Energy Systems and Smart Loads. IEEE Transactions On Industrial Informatics, VOL. 7, NO. 3, AUGUST 2011, ss. 381-399.

[17].     Centolella P. (2010). “The integration of Price Responsive Demand into Regional Transmission Organization (RTO) wholesale power markets and system operations.” Energy 35: ss. 1568–1574.

[18].     Pawłowski Marek, Borkowski Piotr, Balsam Bartosz: Model of Smart Electricity Meter. Przegląd Elektrotechniczny, Nr 11/2015, ss. 217-220.

[19].     Darby, S. (2010). “Smart metering: what potential for householder engagement?” Building Research & Information 38 (5): ss. 442–457.

[20].     Szkutnik J. , Woytowicz J. (2005). “The Efficiency System In The Distribution Of Electrical Energy” in Proc. 18th Intern. Conf. on Electricity Distribution Turin.

[21].     Shekara S., Reddy Depuru S., Wang L., Devabhaktuni V. (2011). “Smart meters for power grid: Challenges, issues, advantages and status.” Renewable and Sustainable Energy Reviews 15: ss. 2736– 2742.

[22].     Vassileva, I., Wallin, F., Dahlquist E. (2012). “Understanding energy consumption behaviour for future demand response strategy development.” Energy 46: ss. 94–100.

[23].     Laicane I., Blumberga A., Rosa M., Blumberga D., BarissU. (2013). “The Effect of the Flows of Information on Residential Electricity Consumption: Feasibility Study of Smart Metering Pilot in Latvia.”in Proc. Smart SysTech.: ss. 1-9.

[24].     Opracowanie modelu stosowania mechanizmów DSR na rynku energii w Polsce. Centrum Zastosowań Zaawansowanych Technologii „CATA” na zlecenie PSE Operator S.A. 2010 r.

[25].     Bilewicz K.: Skuteczność DSR – między bodźcem a reakcją. Przegląd elektrotechniczny,
R. 88 NR 9a/2012, ss. 308-314.

[26].     Lubaczyński W.  Zachowania odbiorców  na przykładzie projektu pilotażowego wdrożenia   innowacyjnych   taryf,   Konferencja – Cyfryzacja       sieci  elektroenergetycznych, Warszawa, 13 maj 2014.

[27].     Grzonkowski J.: „Potencjalna oszczędność energii na oświetlenie w Polsce – wynikająca
z postanowień norm europejskich”, I Konferencja Naukowo Techniczna Energooszczędne Innowacyjne Technologie Oświetleniowe, (ISBN 978-83-924261-6-5), 2010, ss. 41-45.